İsmail Avcı Bucaklişi
Lazlar kendilerine Lazi, anadillerine de Lazuri derler.
Lazca Güney Kafkas Dil Ailesine mensup bir dildir. Bu dil grubunda Lazca, Megrelce, Svanca ve Gürcüce olmak üzere toplam dört dil bulunur. Güney Kafkas Dil Ailesinin diğer dil grupları ile (Hint-Avrupa, Türki diller ya da Slav dilleri gibi) bir akrabalığı yoktur.
Lazca ve Megrelce aynı kökenden gelen kardeş dillerdir. Lazcaya hakim biri Megrelceyi iyi bilen biri ile anlaşması mümküdür. Son yüzyılda Lazca ve Megrelceye giren kelimeleri bir kenara konulursa her iki dildeki kelime hazinesi aynıdır. “Bazı akademisyenlere göre ise Zanca diye bir dilin diyalektlerdirler. Fakat, bu sadece tarihi bir görüş olarak kabul edilebilir. Eğer Lazca ve Megrelce’nin 500 yıldan fazladır farklı din ve politik çevrelerde yaşadıklarını, edebi kültürlere maruz kaldıklarını ve birbirlerinin dil farklılıklarını anlamakta önemli zorluklar çektiklerini düşünürsek, dilbilimsel açıdan, yakın ilişkili olduklarını ama iki bağımsız dil olduklarını kabul etmek gerekir.” (Kutscher:2007)
Tablo: Ortak Güney Kafkas
Laz nüfusunun neredeyse %98 kadarı Türkiye sınırları içinde yaşadığından, Lazca esas olarak Türkiye’de konuşulan bir dildir. Günümüzde, Gürcistanda sadece iki köyde Lazca konuşulmaktadır. Bunlardan biri Türkiye – Gürcistan sınırını oluşturan Sarp (Sarpi) köyü ve devamındaki Kvariati köyüdür.
Ancak Megrelce ve Svanca tamamiyle Gürcistan sınırları içinde konuşulmaktadır.
Gürcüce, Gürcistan devletinin hem resmi dili hem de literatür dili olarak Gürcistanın tamamında konuşulmaktadır. Ayrıca, Türkiyenin Artvin vilayetinde 93 Harbi muhacirlerinin yaşadığı bölgelerde Gürcüce konuşulmaktadır.
Türkiye’de ne kadarLaz yaşadığı ve Lazlar arasında Lazca konuşma oranının ne olduğuna dair istatistiki veriler bulunmamaktadır. Her ne kadar Türkiyedeki Laz yerleşimleri ve burada yaşayan Lazların sayısı bilindiğinden Laz nüfusu hakkında yaklaşık değerlerler verilebilse dahi, Lazcanın bilinme oranı hakkında sağlıklı rakamlar telafüz etmek mümkün gözükmemektedir.
Yine de, Türkiye’de Lazcayı konuşabilen, az konuşabilen ya da konuşamasa da anlayabilen Lazların sayısının 250 bin ile 500 bin arasında olması muhtemeldir. Burada Lazcanın yok olma tehlikesi altında bir dil olduğunun, konuşan sayısının hızla azalmakta olduğunun altını çizmek gerekir.
Lazcanın Diyalektleri
“Güney Kafkas filolojisinin pek çok akademisyenine göre, Lazca üç ana diyalekte sahiptir. (S. Kutscher, Lazca – Lazuri Nena)
- Hopa diyalekti: Hopa’da ve 93 Harbi muhaciri Lazların yaşadığı Marmara Bölgesi’nin bir çok köy ve kasabasında konuşulur.
- Vitze-Arkabi diyalekti: Arhavi ve Fındıklı’da konuşulur.
- Atina diyalekti. Pazar (Atina) ve Ardeşen (Arthaşeni) de konuşulur.
Hopa ve Atina diyalektleri birbirine en uzak diyalektlerdir. Bu diyalektlere aşınalığı olmayanlar için başlangıçta anlaşma problemleri yaşanabilmektedir.
Laz alfabesinde 35 harf vardır. Bunlardan 5’i sesli, 30’u sessiz harftır. Türkçe’deki sesli harfl erden “I, Ö, Ü” Lazca’da yoktur. Lazca’daki 30 sessiz harfin 10 tanesi Türkçe’de yoktur. Bunlar; č,̣ ğ, ǩ, ṕ q, ť, x, ž, ʒ, ǯ harfleriyle gösterilen seslerdir. Geri kalan 20 ses Türkçe’deki gibi okunur.
Lazca bir fiil kökünün başına ve sonuna (ör. oǩo-v-i-sinap-am-t), bazı durumlarda fiil kökünün ortasına ek gelebilir (ör. ǩi-tx-um). Bu yüzden de eklemeli bir dildir. Eklerinin birkaç örneği aşağıda bulunabilmektedir:
Çekimli bir fiilde, özne ve nesne aynı anda bulunabilir (ör. g-żirem).
Bir eylem, kimsenin yararına olmadan nötr olabileceği gibi (ör. p̌-ç̌ar-um)…
Bir eylem, öznenin (ör. i-ç̌ar-ams) ya da nesnenin yararına (ör. u-ç̌ar-ams) gerçekleşebilir.
Hemen hemen bütün fiillerin başına yöneki gelebililir (ör. golo-vulur). Yönekleri fiilin hangi yönde devam ettiğini gösterir.
Lazca fiilin türüne göre (durum ya da hareket fiili oluşu, nesne alıp almaması gibi) üçüncü şahıs özneler yalın halde (ör. bere ‘çocuk’), ergatif halde (ör. bere-k ‘çocuk tarafından’) ya da datif halde (ör. bere-s ‘çocuğa’) olabilmektedir.
Ayrıca, fiilin en başına cümlenin anlamını güçlendiren, kesinlik katan (ho, ko, do, menda gibi) ekler/sözcükler (ör. ko-moxtu) gelebilmektedir.
Bütün bu özellikler Lazcanın fiiller bakımından anlatım günü zengin bir dil olduğunu göstermektedir.
| Coğori Nca Xoci | köpek ağaç öküz |
| Çxomi Uça Çili | balık siyah evli kadın |
| Möima Öanda Öami | yağmur davet, düğün ilaç |
| Guri Germa Gza | yürek dağ yol |
| Ğeci Ğaöa Ğormoti | domuz kene tanrı |
| Mjvabu Jur Jureneçi | kurbağa iki kırk |
| Kudi Kva Komoxtu | fes taş geldi |
| Üaûu Üiti Üuçxe | kedi parmak ayak |
| Purki Parpali Putxun | çiçek kelebek uçuyor |
| Ôaôu Ôici Ôriüe | dede ağız, yüz acı |
| Qomuri Maqaqi Qorops | erik su kurbağası seviyor |
| Toli Tuta Mtuti | göz ay ayı |
| Ûiüina Ûiüani Ûubi | sepet kuzu ikiz |
| Xura Xanöali Xaçkums | beden kol ekiyor |
| Zuğa Zeri Ezmoce | deniz ezilmiş rüya |
| Urâeni Neâi Âirems | üzüm ceviz görüyor |
| éxeni éiéa néa | at biberon gök |
| wiwi wiwila wuwonums | solucan yılan emiyor |
0 Yorumlar